नेपालको इतिहासमा श्री ५ महेन्द्र एक दूरदर्शी, साहसी, र कूटनीतिक क्षमता सम्पन्न शासक थिए, जसले देशको स्वाधीनता रक्षा गर्दै आधुनिक नेपाल निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। विशेष गरी उनको शासनकालमा नेपाललाई भारतको छायाबाट मुक्त गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान स्थापित गर्ने प्रयास उल्लेखनीय छ।
संयुक्त राष्ट्रसंघमा नेपालको प्रवेश र भारतीय दबाब
नेपाल कहिल्यै पराधीन नभएको ऐतिहासिक प्रमाणहरूसहित राजा महेन्द्रले संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता प्राप्त गर्न चार वर्षसम्म संघर्ष गरे। भारतले रसियालाई नेपालको स्वतन्त्रता अस्वीकार गर्न आग्रह गरेपछि रसियाले चारपटकसम्म नेपाल स्वतन्त्र देश होइन भन्दै सदस्यता रोक्यो। तर, राजा महेन्द्रले कूटनीतिक वार्ता, ऐतिहासिक दस्तावेज, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको सही उपयोग गर्दै नेपाललाई संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता दिलाए।
रसिया भ्रमण: नेपालको कूटनीतिक विजय
सदस्यता लिएपछि राजा महेन्द्रले सोभियत संघ (रसिया) को २९ दिने ऐतिहासिक भ्रमण गरे, जुन नेपालको दीर्घकालीन रणनीतिक सफलताको कोसेढुंगा बन्यो। सो भ्रमणको प्रमुख उद्देश्य भारतको प्रभुत्व कम गर्दै नेपाललाई आत्मनिर्भर बनाउने थियो।
- पूर्व-पश्चिम राजमार्ग निर्माण
- राजा महेन्द्रले रसियालाई नेपालमा भौतिक पूर्वाधारको आवश्यकता रहेको प्रमाणसहित बुझाए।
- भारतले नेपाललाई आश्रित बनाउन नदिने नीति अवलम्बन गर्दै भूमिगत दलहरूलाई उपयोग गरिरहेको थियो।
- यदि पूर्व-पश्चिम राजमार्ग नबनेको भए, नेपालको पूर्वी र पश्चिमी भूभाग जोड्न भारतको बाटो प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता रहन्थ्यो।
- राजा महेन्द्रको पहलमा रसियाले ढल्केवरदेखि सिमरासम्मको सडक निर्माणमा सहयोग गर्यो।
नेपालको औद्योगिक विकासमा रूसको सहयोग
राजा महेन्द्रको दृढ कूटनीतिक क्षमताका कारण रसियाले नेपालमा विभिन्न उद्योग तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा सहयोग पुर्यायो।
- बिरगंज चिनी कारखाना
- जनकपुर चुरोट कारखाना
- कृषि औजार कारखाना
- स्वस्थ्य सेवाको सुधारका लागि १००० भन्दा बढी नेपाली डाक्टर उत्पादन गर्न मद्दत
- प्रविधि हस्तान्तरण गर्दै नेपाललाई कृषि तथा उद्योगमा आत्मनिर्भर बनाउने प्रयास
नेपाललाई भारतको प्रभुत्वबाट मुक्त गर्ने रणनीति
भारतले नेपाललाई आफ्नै अधिनस्थ राख्न विभिन्न नीतिहरू अपनाउँदै थियो।
- नेपाली भूमिगत राजनीतिक दलहरूलाई आर्थिक सहयोग गर्दै अस्थिरता फैलाउने प्रयास
- पूर्व-पश्चिम राजमार्ग निर्माण रोक्न अवरोध खडा गर्ने
- नेपालको उद्योग-धन्दा कमजोर पार्न निर्यात-आयातमा असहयोग गर्ने नीति
तर, राजा महेन्द्रले राष्ट्रवादी नीतिहरू लागू गर्दै नेपाललाई बलियो बनाउने दिशामा काम गरे।
- राष्ट्रियता प्रवर्द्धन गर्दै “नेपालको लागि नेपाली” नारा अघि बढाए।
- राष्ट्रिय परिचयपत्र (नागरिकता) प्रणाली लागू गरी सीमावर्ती क्षेत्रमा विदेशी प्रवेश रोक्न खोजे।
- पञ्चायती शासन प्रणाली लागू गर्दै दलहरूलाई निषेध गरे, जसले भारतीय प्रभावलाई कमजोर बनायो।
- नेपाललाई वैदेशिक कूटनीतिमा सशक्त बनाउँदै चीन, पाकिस्तान, रसिया जस्ता राष्ट्रहरूसँग सम्बन्ध विस्तार गरे।
भारतको असफल योजना र राजा महेन्द्रको विजय
भारतले नेपाललाई दबाब दिने अनेकौं प्रयास गर्यो, तर राजा महेन्द्रको राष्ट्रवादी अडानले सबै योजनाहरू असफल भए।
- पूर्व-पश्चिम राजमार्ग सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो।
- नेपालमा रसियाली तथा चिनियाँ प्रविधिबाट आधुनिक विकास सुरू भयो।
- राजा महेन्द्रको पालामा नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा सम्मानित राष्ट्र बन्यो।
निष्कर्ष: राजा महेन्द्र – आधुनिक नेपालको निर्माता
राजा महेन्द्र नेपालका सबैभन्दा दूरदर्शी र कूटनीतिक नेता थिए। उनी केवल शासक मात्र नभएर देशको संरक्षक, कूटनीतिज्ञ, र आधुनिक नेपालका निर्माता थिए। उनले नेपालको सम्प्रभुता बचाउन मात्र होइन, देशलाई आत्मनिर्भर बनाउने अनेकौं योजनाहरू कार्यान्वयन गरे।
आज हामीले विदेशी शक्तिको इशारामा नेपाललाई कमजोर बनाउने दलहरूको जयजयकार गर्ने कि राष्ट्रिय स्वाधीनताको लागि संघर्ष गर्ने राजा महेन्द्रको योगदानलाई सम्झने? यही प्रश्न आजका सबै नेपालीले सोच्नुपर्ने समय आएको छ।
